اقتباس از واژگان پرکاربرد برای بازگفت و تبیین گستره برگرفتگی و تاثیرپذیری متنی از متن یا متون دیگر است. نظر به جایگاه خاص و متعالی صورت و معنای قرآن کریم، نخستین تعریف ها از اقتباس، ناظر بر تاثیر و حضور این کلام وحیانی در متون ادبی است، اما رفته رفته توسع معنایی یافته و به ویژه در مطالعات چند دهه اخیر، از اصطلاحات پرکاربرد در تبیین فرایندهای آفرینش آثار ادبی و هنری به شمار می رود. از هنرهایی که بسیار متاثر از متون ادبی است و به ویژه در نسخ خطی به زیباترین وجهی به تجلی درآمده، هنر نگارگری است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیل تطبیقی، و با هدف تبیین نحوه اقتباس نگارگران از متون ادبی و گستره تاثیر و حضور آن متون در نگاره ها، سه روایت و نگاره های مرتبط با آنها از خمسه نظامی شاه طهماسبی برگزیده شد. یافته های پژوهش آشکار می سازد از انواع مهم و شایع اقتباس در ساحت ادبیات، تلخیص یا کوته نگاشت است و چگونگی پیوند و ارتباط نگاره های متون مصور با متن ادبی را می توان ذیل این نوع، تحلیل و تفسیر کرد. نگارگر بی آنکه درصدد روگرفت و تکرار متن پیش رو باشد، با تخیل تیزپروازش متاثر از این متن و پاره ای از متون دیگر که در ذهن و ضمیر او نقش بسته است، به ترسیم نگاره ها می پردازد.

از آنجایی که ادبیات در شکل گیری فرهنگ اسلامی ایران نقش اصلی و عمده داشته است، با نگاهی به جایگاه ادبیات در هنرهای سنتی می توان به نحوی به ارتباط این هنرها با ویژگی های فرهنگی پی برد. ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی علاوه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیله ای برای مفاهیم حکمی و عرفانی بوده است. تاثیر مستقیم شعر و ادبیات فارسی بر نگارگری به عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، در تمام ادوار تاریخی و به ویژه در اوج درخشش این هنر در دوره صفوی دیده می شود. در این دوره چون دوره های پیش از آن، نگارگری علاوه بر ترسیم وقایع داستان ها و توضیح متون منظوم، رسالت نشان دادن اسرار منعقد در اشعار و متون را با استفاده از نمادها برعهده داشته است. در دوره صفویه چندین نسخه ادبی منظوم به دستور پادشاهان صفوی مصور گردیده است. در این میان خمسه شاه تهماسبی که از آثار نفیس و نادر دوره حاکمیت شاه تهماسب است، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه نگاره هایی بسیار زیبا و با شکوه دارد که سبک مکتب تبریز به کار رفته در آن ها به خوبی تواسته است خیال انگیزی شعر نظامی را به نمایش بگذارد. این نسخه به خط محمود نیشابوری و دارای 14 نگاره است و در تدوین آن مهم ترین هنرمندان دوران، از جمله سلطان محمد و آقامیرک، میرزا علی تبریزی و میر سید علی نقش داشته اند. این نسخه نفیس و ارزشمند هم اکنون در موزه بریتانیا نگه داری می شود.این مقاله که موضوع آن بررسی تاثیر شعر به عنوان کلامی مخیل و شوارننده با تمرکز بر نسخه «خمسه شاه تهماسبی» است، اهداف زیر را دنبال می کند:1- دستیابی به مضامین و ساختار شعر نظامی2- شناخت تاثیرگذاری شعر نظامی بر خلاقیت و نبوغ هنرمند در تصویرآرایی خمسه نظامی سوالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:1- رابطه ادبیات و نگارگری در زمان صفویه چگونه است؟2- ویژگی های بصری و مضمونی نگاره های خمسه شاه تهماسبی کدامند؟3- این عناصر بصری و مضمونی به چه میزان متاثر و برگرفته از شعر نظامی است؟4- آیا نگاره های خمسه شاه تهماسبی صرفا روایتگر شعر نظامی اند یا اسرار نهفته در آن و خلاقیت هنرمند را نیز به نمایش می گذارند؟روش گردآوری مطالب، از طریق اسناد و مدارک و روش تنظیم مقاله به شیوه توصیفی - تحلیلی انجام پذیرفته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

شعر به عنوان نوعی آفرینش ادبی و هنری، ترکیبی از عناصر مختلف است. خیال انگیزی و تصویرسازی از ابعاد مهم شعر محسوب می شود. عناصر خیال در شعر نقش مهمی در زیبایی و ماندگاری شعر دارد. در این میان اشعار غنایی از جمله اشعاری هستند که تصویرسازی در آن ها به صورت برجسته ای قابل مشاهده است. شعر غنایی بازتاب احساسات و عواطف شخصی شاعر است. برخی آثار ادبی چون خمسه نظامی که در دوره صفویه نسخه برداری شده اند نیز بازتابی از عناصر تصویرسازی و خیال انگیزی است. بررسی انعکاس تصویرسازی در اشعار منظومه های غنایی با نگاره های خمسه شاه طهماسبی می تواند روشنگر ارتباط عمیق شعر و نقاشی باشد. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی در صدد بررسی صور خیال و تصویرسازی در منظومه هایی چون نسرین و فیروز، سلیم و سلمی، نل و دمن، ناز و نیاز است. یافته های پژوهش حاکی از حضور عمیق تصویرسازی و خیال انگیزی در این منظومه هاست. به-کارگیری صنعت بلاغی، سبک و نوآوری تصویرسازی در تمامی منظومه ها تقریباً به صورت یکسانی است اما سبک تصویرسازی داستان «نل و دمن» در بین راه تغییر جهت داده است. بیشترین ملاک به کار رفته در صورخیال و تصویرسازی این چند منظومه بر محورهای چون هجران، ارتباط و اطلاع رسانی، طبقه اجتماعی، جایگاه معشوق، گفتار و مکالمه، وصال، افلاک و عناصر طبیعی می-باشد. در نگاره های خمسه شاه طهماسبی نیز عنصر تخیّل و تصویرسازی چون هجران، معشوق، گفتار و عناصر طبیعی به روشنی دیده می شود.

نقد کهن الگویی از رویکردهای اصلی نقد ادبی معاصر است که بر یافته های روانشناسی معاصر و به خصوص نظریات «کارل گوستاو یونگ» استوار شده است. در مقالۀ حاضر به نقد اسطوره شناختی دو شخصیت اسطوره ای جمشید و فریدون با تکیه بر شواهد و داستان های کتاب اوستا و شاهنامه و دیگر کتاب کهن همچون بندهشن و مینوی خرد پرداخته شده است. در این بررسی ها مشخص گردید که این شخصیت های اساطیری ایران باستان، خویشکاری ها و سرشت ایزدی داشته اند و جایگاه اصلی آن ها را می توان به عنوان ایزدان در باورهای کهن قوم هند و ایرانی مشاهده نمود. همچنین کهن الگوهای مشترکی در داستان جمشید و فریدون می توان مشاهده کرد که این کهن الگوها عبارت اند از: کهن الگوی زوج الهی، کهن الگوی شاه ـ موبد، کهن الگوی آرمانشهر، کهن الگوی گناه ازلی، کهن الگوی نامیرایی، کهن الگوی قربانی، کهن الگوی برادرکشی و کهن الگوی جدال خیر و شر. در این پژوهش تلاش گردیده تا به روش توصیفی ـ تحلیلی و با مقایسه دو شخصیت جمشید و فریدون از لحاظ ساختار و درونمایه، به بررسی تطبیقی عناصر کهن الگویی در این دو شخصیت پرداخته و الگوهای مختلف و مرتبط را در آن ها مورد بررسی قرار داده تا جنبه های مبهم این دو شخصیت اسطورهای روشن گردد.اهداف پژوهش:شناخت کهن الگوهای مشترک در داستان جمشید و فریدون در شاهنامه، اوستا و کتب کهن.بررسی کهن الگوهای مشترک داستان جمشید و فریدون در نگاره های شاهنامه شاه طهماسبی.سؤالات پژوهش:کهن الگوهای مشترک در داستان جمشید و فریدون در شاهنامه، اوستا و کتب کهن کدام اند؟کهن الگوهای مشترک داستان جمشید و فریدون در نگاره های شاهنامه شاه طهماسبی چگونه بازتاب یافته است؟

ادبیات روایی در ایران همواره به عنوان یکی از منابع اصلی الهام برای بسیاری از هنرها بوده است؛ در این میان سهم هنرهای تجسمی و نمایشی بیش از سایر هنرهاست. وابستگی نقاشی ایرانی به ادبیات به گونه ای بوده است که نقاشی ایرانی تا اواسط عصر صفوی به عنوان زیرمجموعه ای از هنر«کتابت» دسته بندی می شده که کارکرد اصلی آن تصویرسازی روایت های ادبی بوده است. در فرایند چنین ترجمانی بسیاری از مولفه های روایی اثر مبدا به دلیل ماهیت بستر مقصد، دچار تغیر و تحول می گردد. در پژوهش پیش رو سعی می شود سیر تحول و تطور روایی یکی از این مضامین را در فرایند ترجمه از ادبیات به نقاشی بررسی نماییم. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش تحلیل محتوای کمی با تکیه بر نظریه روایت شناسی پراپ انجام شده است. هدف تحقیق شناخت و تحلیل نشانه های تصویری و چگونگی ارتباط آنها با متن روایی در طول فرآیند ترجمان می باشد. گردآوری مطالب به روش کتابخانه ای بوده است. مضمون مورد نظر «گذر سیاوش از آتش» است و بستر مبدا فرایند ترجمانی تحقیق، شاهنامه فردوسی می باشد. همچنین بستر مقصد، نگاره ای با همین عنوان در شاهنامه شاه طهماسبی می باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ماهیت و بسامد نقش ویژه های داستان، متناسب با ویژگی های بستر مقصد (نگارگری) تغیر می کند. در واقع هنرمند نگارگر بر اساس قابلیت ها و محدودیت های رسانه مقصد و نیز ذوق هنری خود بر پی رفت هایی از داستان تاکید می کند که در روایت فردوسی از بسامد بالایی برخوردار نیستند.

یکی از راه های کسب موفقیت شاعران و نویسندگان، آشنایی با احساس و عاطفه شخصیت های داستان و فرایندهای هیجان است. غم، ترس، نفرت، شادی و لذت در ادبیات، احساس نام دارد. این احساس در روانشناسی به نام هیجان شناخته می شود. رفتارهایی که به دنبال این احساس ها از انسان بروز می کند در روانشناسی فرایندهای هیجان و در ادبیات، عاطفه نامیده می شود. پژوهشگران به روش توصیفی-تحلیلی با تکیه بر زیبایی شناختی عاطفه به تبیین فرایندهای عاطفه در داستان های خمسه نظامی پرداختند. آن چه از زیبایی شناختی عاطفه در خمسه نظامی و نگاره های خمسه مصور شاه طهماسبی به آن توجه شده شامل واقعیت و اصالت زندگی، موضوعات عام و فراگیر انسانی و جهانی، واقعیت های ملموس و عینی، آموزندگی، سرگرم کنندگی و حقیقت مانندی داستان، احساس های همدلی، ترس، خشم، غم و شادی است. نظامی از همه ظرفیت های زبانی در راستای انتقال معنا و القای عاطفه بهره برده و حالات عاطفی شخصیت های داستان را با تمهیداتی مانند تصویر و توصیف، تقویت می کند. برای پروراندن موضوع عشق، از زبان شعر غنایی بهره می گیرد. در خمسه مصور طهماسبی نیز این عواطف در نگاره ها منعکس شده استاهداف پژوهش: تحلیل زیبایی شناختی عاطفه در اشعار خمسه نظامی. بیان نقش زیبایی شناختی عاطفه در داستان های خمسه نظامی. سوالات پژوهش: 1. زیبایی شناختی عاطفه در داستان های خمسه نظامی چه جایگاهی دارد؟ 2. زیبایی شناختی عاطفه در اشعار خمسه نظامی و طهماسبی چه نقشی داشته است؟

از دیرباز توجه به آسمان و پدیده های آسمانی، انسان را به شگفتی وا داشته است و وی را برای کشف راز و رموز زیبایی های نهفته در خود به دقت و کنجکاوی هرچه بیشتر ترغیب کرده است. وسعت بی کران آسمان و کهکشان ها، زیبایی وصف نشدنی ستارگان، درخشش ماه، طلوع و غروب خورشید و. . . همه و همه اندک اندک این حس علاقه مندی و کنجکاوی را تا به آنجا در ضمیر بشر نمود داد که تجلی آن در بسیاری از آثار هنری و ادبی جهان راه یافت. در میان عناصر نجومی متعدد، خورشید یکی از ستارگانی است که جلوه ی زیبایی در اشعار شاعران دارد. سوالی که اینجا می توان مطرح کرد این است که با توجه به جنبه های هنری و زیبایی خورشید، این عنصر چه جایگاهی در اشعار سه شاعر بزرگ فارسی ناصرخسرو قبادیانی، انوری و نظامی داشته است؟ از آنجا که که قرن پنجم و ششم یکی از پربارترین دوره های تاریخ ادب فارسی است و خراسان، اصفهان، اران و آذربایجان از مراکز اصلی شعر و ادب این عصر به شمار می روند به همین دلیل در این مقاله جلوه خورشید بر اساس نجوم قدیم در اشعار این سه شاعر که در قرن پنجم و ششم می زیسته اند مورد بررسی تحلیل و تطبیق قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از این است خورشید به شکل های مختلفی همچون جلوه در برج های دوازده گانه حمل، جوزا، سرطان و. . .، شفق و فلق و صبح صادق و کاذب، کسوف، در اشعار هر سه شاعر نمایان شده است. اهداف مقاله 1. بیان جلوه های گوناگون نجوم قدیم در شعر پارسی 2. بررسی جلوه های گوناگون خورشید براساس نجوم قدیم در اشعار ناصر خسرو، انوری و نظامی سوالات پژوهش 1. علم نجوم قدیم چه جایگاهی در شعر پارسی دارد؟ 2. خورشید و جلوه های نجومی آن چه بازتابی در اشعار پارسی شعرایی چون ناصرخسرو، انوری و نظامی داشته است؟

داستان هایی که دارای قدرت تاثیریِ جهانی هستند، برخوردار از عناصر ساختاری مشترک و جهان شمولی تحت عنوان کهن الگوی سفر قهرمان می باشند که در آنها به مضامینی از جمله مضمون کودکان اسطوره ای (رها شده) پرداخته شده است. مؤید این مطلب کتاب شاهنامه فردوسی است. متنی جامع و سرچشمه ای که بارها و بارها مورد استفاده یِ هنرمندان مختلف از جمله نگارگران قرار گرفته است. بررسی موفقیت نگارگرانِ این نگاره ها در بازنمایی مضمون فوق، هدف محوری این پژوهش می باشد. در همین راستا مقاله ی حاضر، زال را به عنوان نمونه ی مورد مطالعه از کودکان شاهنامه انتخاب و عناصر ساختاری داستان زال را بر اساس مراحل الگوی کمپبل در نگاره ی «گفتار اندر داستان سام نریمان و زادن زال » از شاهنامه طهماسبی، با استفاده از رویکرد بینا متنیت تطبیق می دهد. پژوهش با این روش، به رابطه یِ بین دو متنِ کلامیِ شاهنامه و متنِ تصویریِ (نگاره) می پردازد. فرض اساسی این مقاله بر آن است که شاهنامه طهماسبی، برخلاف بسیاری از نسخه های تصویریِ شاهنامه ها، با توجه به بافت فرهنگی مذهبی صفویه از عناصری نمادین و در جهت تاکید بر معانیِ اسطوره ای باستانی بهره برده و موفق به بازنمایی مضمون کودکان اسطوره ای و همچنین اعتقاد مردم دوره صفویه به متافیزیک و باورهای خرافی گشته است.